یکی از قدیمی ترین جشن های ایرانی ها شب یلداست.
شب یلدا پس از جشن نوروز، دومین جشن محبوب ایرانی هاست.
در این شب انقلاب زمستانی یعنی بلند ترین شب سال و بلند شدن روزها را جشن می گیرند.
در آیین زرتشتی آذر نماد اهورامزدا و دی نماد اهریمن است.
دقیقا مشخص نیست شب یلدا از چه زمانی وارد سنت های ایرانی ها شده است ولی با توجه به شواهد موجود به دست آمده مسیحیانی که در روم زندگی سختی داشتند به ایران مهاجرت کرده اند و چون فرهنگ نزدیکی به ایرانی ها داشتند این واژه سریانی به فارسی راه پیدا کرد.
یکی از نام های دیگر آن "شب چله" است. چهل روز اول زمستان "چله بزرگ" و بیست روز باقی مانده را "چله کوچک" می گویند.
چهار روز پایانی چله بزرگ و چهار روز اول از چله کوچک را " چهار چهار" می نامند و باور داشتند نهایت شدت سرما در این روزها اتفاق می افتد.
یلدا به معنی زایش می باشد و شب آخرین روز پاییز (30 آذر) تا طلوع آفتاب در اولین روز زمستان ( 1 دی) را یلدا می دانند.
خانواده های ایرانی در این شب در کنار عزیزان خود جمع می شوند و یک شام لذیذ به همراه تنقلات و میوه های زمستانی میل می کنند. مردم ایران در این شب با برنامه های گوناگونی تا سحر کنار هم جشن این شب را جشن می گیرند و تاریکی و سردی و اندوه را از خود دور می کنند.
در این شب شاهنامه خوانی، حافظ خوانی، قصه‌گویی رواج دارد. شاهنامه خوانی در بین مردم خراسان، حافظ خوانی در بین مردم استان فارس و قصه خوانی داستان حسین کرد شبستری در بین آذربایجانی ها بسیار محبوب است.
ابوریحان بیرونی این جشن را "میلاد اکبر" به معنی "تولد خورشید" می داند.
شب یلدا
یکی از تاریخ ها مهم تقویم ایرانی هاست که از ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش اول در تقویم ایرانی ها ذکر شده بود. مردم در زمان های قدیم با تغییر فصل ها فعالیت‌های کشاورزی خود را با گردش خورشید و حرکت ستارگان تنظیم می کردند.
آنها اعتقاد داشتند نور خورشید نماد نیک است. آریایی ها، هندوها، اروپایی ها شب زایش خورشید را جشن می گرفتند و حتی کریسمس در آیین مسیحیان ریشه در همین عقاید است.
در طولانی ترین شب سال، تاریکی نماینده اهریمن بود و ایرانی ها تاریکی را نحس می دانستند و در این شب آتش روشن می کردند و دور هم جمع می شدند و با روشن کردن آتش و خوردن، نوشیدن، شادی اهریمن ها را از خود دور می کردند.
سفره شب یلدا، را "میَزد" می نامیدند و در آن میوه‌های تر و خشک، آجیل قرار می دادند. در زمان زرتشتیان به آجیل "لرک" می گفتند.
در سفره های زمان زرتشتیان عطردان، آتشدان، بخوردارن و بَرسَم (ابزاری برای دعا خوانی از جنس نقره و برنج) وجود داشت.
در این شب میترا و میثرَه متولد می شوند آن ها که از خدایان ایرانی هستند که ساعات روز را طولانی می کنند.
آیین مهرپرستی پیش ازآیین زرتشت شکل گرفته بود.
بعضی ها نیز اعتقاد دارند که در سال ۵۱ پادشاهی اشکانیان پیامبری در شب یلدا بدنیا می آید و دو دولفین او را از آب بیرون می آورند. آب در آیین میترایی از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است.
نماد نور خورشید است و رنگ سرخ انار و هندوانه، و سیب قرمز و سنجد به همین دلیل است و همچنین باور داشتند دانه های انار و هندوانه نشانه ی باروری و برکت هستند.
میوه ی انار جز میوه هایی است که دارای قداستی دیرینه می باشد و زرتشتیان انار را از درختان مینوی می دانند و در مراسم دینی خود از شاخه ها و میوه آن استفاده می کنند.
در بعضی از افسانه های ایرانی ذکر شده است که در این شب پادشاهان تاج و تخت خود را رها کرده و با لباسی سفید بر تن مانند مردم عادی در شهر آزاد بودند و مردم عادی و پادشاهان همگی در یک جایگاه بلندترین شب سال را جشن می گرفتند.