
این بنا بر روی تپه ای با حداکثر ارتفاع 32 متر نسبت به سطح زمین های اطراف ساخته شده، نخستین حفاری های باستان شناسان در سال 1374 نشان دهند آن است که این بنا مکانی برای پرستش
الهه آناهیتا
در
دوره اشکانی
بوده است.
در باور ایرانیان باستان آناهیتا فرشته و نگهبان آب و فراوانی و زیبایی و باروری و به معنای پاکی، ایزد بانوی نگهبان چشمه ها و باران و همچنین نماد عشق و دوستی در نزد ایرانیان دارای مقام بلند و ارجمندی بوده است، به همین دلیل از آناهیتا معابد و یادمان های زیادی در نقاط مختلف ایران ساخته شده که از مشهور ترین آن ها معابد آناهیتا در کنگاور است.
افسانه های بسیاری از این الهه بیان شده است ولی خیلی ها عقده دارند که به فرمان او ابرها به زمین می آمدند و باران پاک به مردم هدیه داده می شد. این الهه جزو محبوب ترین ها بین ایرانیان بوده است. معماری این معبد که پس از تخت جمشید دومین بنای سنگی ایران به شمار می آید.
این معبد شامل رواق های سر پوشیده و طویل در چهار سوی صحن وسیع مستطیل شکل، تعدادی زیادی ستون های تناور و کم ارتفاع در دو سوی رواق ها و فضای کوچک مستطیل شکل شرق صحن بزرگ است. قدمت این معبد به دورهٔ اشکانی و ساسانی باز می گردد؛ نشانهها و واژههایی از دوره ساسانی بر روی سنگها حکاکی شده است. پله ها و معماری معبد آناهیتا در دورهٔ پارت ها ساخته و در زمان ساسانیان بازسازی شدهاست
باستانشناسانی که معبد ناهید کنگاور را مورد بررسی های خود قرار داده اند، متوجه عناصری موجود از دوره هخامنشیان شده اند.
گیرشمن هنر معماری این بنا را به 3 دسته تقسیم می کند:
- هنر ایرانی
- هنر یونانی و ایرانی
- هنر یونانی
- نام دیگر هنر یونانی هنر هلنی نیز بوده است.
وی معتقد بوده است این بنا متعلق به هنر یونانی و ایرانی بوده است زیرا در سازه ی اصلی مانند تخت جمشید از سنگ استفاده شده اما وجود سر ستون هایی به سبک دوریک و چشمههایی که از بالای معبد جاری است میتوان احتمال داد مربوط به دوران سلوکی است.
عدهای معتقدند این بنا برای شکار و تفریح وعده ایی آن را «دسکره» میدانستند و میگویند پادشاهان از این معبد برای مهمانان خود و البته گاهی برای خوشگذرانی و شکار مورد استفاده بوده است. در معماری این معبد توجه اصلی به سمت آب و الهه آب بوده است. دالان هایی در اطراف معبد قرار داشتند که آب را به طرز بسیار زیبایی به وسط سازه و استخر مربعی هدایت می کردند.
در دو طرف معبد نیز سردیسی از سرِ چهار گاو روبروی هم قرار داشتند تا زمانی که استخر پر از آب میشده است تصویرشان به درون آب بیفتد و فضا افسانه ای شود. آثار به جا مانده ازعلامت های داغ از آتش بر روی صفحه های سنگی بنا نشان می دهد این بنا مورد استفاده در مراسمات مذهبی نیز بوده است. این معبد مناسب کسانی است که به تاریخ و معماری ایرانی و افسانه ها و داستان های الهه ها علاقه دارند.